Phê bình góp phần định hướng người tiếp nhận, kích thích sự sáng tạo của người viết, thúc đẩy nền văn học phát triển. Nhưng, nhìn vào thực trạng, người viết phê bình trẻ ở nước ta hiện nay còn quá ít ỏi, khiêm tốn so với các thế hệ trước. Vấn đề này, dường như không chỉ là khó khăn của miền Trung mà còn là khó khăn của cả nước nói chung.
Ở miền Trung, sau 1975, phê bình hoàn toàn thiếu hụt so với hai đầu đất nước. Đa phần các nhà thơ,
 |
| Tác giả Hoàng Thụy Anh. |
nhà văn vừa sáng tác vừa phê bình. Về sau, miền Trung mới có những người chuyên sâu về phê bình như Lê Quý Kỳ, Hà Quảng, Hồ Thế Hà, Phạm Phú Phong, Mai Bá Ấn, Trần Hoài Anh… Đến thế hệ 7x, đáng chú ý có nhà nghiên cứu trẻ Trần Huyền Sâm. Trần Huyền Sâm đã có một số công trình chuyên sâu như Tiếng nói thi ca, Tự sự học, Thời hiện tại không hoàn kết trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại, Những vấn đề lí luận văn học phương Tây hiện đại… Những vấn đề về lí luận, nghiên cứu, được Trần Huyền Sâm khai mở có hệ thống, khoa học, nghiêm túc.
Sau Trần Huyền Sâm, có thể kể đến một số gương mặt phê bình như Phan Tuấn Anh, Nguyễn Văn Thuấn, Ngô Hương Giang, Hoàng Đăng Khoa, Nguyễn Anh Dân ... Những tác giả trẻ này có nhiều bài viết đáng chú ý. Phan Tuấn Anh có bài Mỹ học tính dục và cuộc phiêu lưu giải phóng thiên tính nữ trong văn học nghệ thuật; Hình tượng Macondo trong “Trăm năm cô đơn” - từ góc nhìn văn hóa Mỹ latinh … Nguyễn Văn Thuấn: Khởi sự của cái chết: văn bản nhấn chìm chủ thể; Sự thể hiện con người cô đơn trong tiểu thuyết “Rừng Nauy” của H. Murakami … Ngô Hương Giang: Góp thêm một cách hiểu về thơ nhìn từ thông diễn học hiện đại; Lí thuyết mỹ học của Adorno và vấn đề nhận thức luận văn học… Hoàng Đăng Khoa: “Cánh đồng bất tận” từ ba góc nhìn: hậu hiện đại, phân tâm học và nữ quyền luận; “Những kỉ niệm tưởng tượng” hay là ám ảnh hiện sinh trong thơ Trương Đăng Dung… Nguyễn Anh Dân: Tìm kiếm bản thể đích thực và giải phẫu tinh thần Nhật Bản hậu hiện đại trong tác phẩm của Haruki Murakami; Sự mâu thuẫn giữa các luồng tư tưởng và vai trò của nó đối với quá trình hiện đại hóa văn học Nhật Bản và văn học Việt Nam (cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX)...
Nếu so sánh các cây bút phê bình trẻ miền Bắc, miền Nam với miền Trung, có thể nói, phê bình trẻ miền Trung không thua kém gì về đội ngũ lẫn trình độ chuyên môn. Miền Nam, hầu hết, các tác giả vừa sáng tác vừa kiêm phê bình như Phạm Ngọc Hiền, Nguyễn Trọng Bình, Lê Thiếu Nhơn, Trần Nhã Thụy… Miền Bắc, là một số cây bút phê bình trẻ chuyên sâu như Nguyễn Diệu Linh, Đoàn Minh Tâm, Phạm Xuân Thạch, Đoàn Ánh Dương, Trần Thiện Khanh, Phùng Gia Thế, Cao Việt Dũng… Điểm qua những gương mặt phê bình trẻ tiêu biểu, chúng ta thấy đội ngũ phê bình trẻ cả nước chưa thực sự lớn mạnh. Dẫu vậy, phê bình trẻ miền Trung cũng có những nét riêng của nó. Những nét riêng ấy bao gồm cả những mặt ưu và nhược.
Về ưu điểm, ở miền Trung, có một tín hiệu đáng mừng, là dù ít dù nhiều, những bài viết của các tác giả phê bình trẻ đang được sự quan tâm của công chúng. Các vấn đề mới về mặt lí luận bước đầu được nhìn nhận, đánh giá, thẩm định, soi chiếu vào bài viết một cách tinh nhạy, khoa học. Đặc biệt, một số bài viết thể hiện tính học thuật, tư duy lí luận khá sắc sảo. Các kiến thức liên ngành như ngôn ngữ học, tự sự học, phân tâm học, kí hiệu học, thông diễn học, văn hóa học… đã được vận dụng khá vững và quy chiếu vào tác phẩm một cách sáng tạo.
Sở dĩ, những người viết phê bình trẻ miền Trung có được thành công như vậy là bởi, thứ nhất, họ được đào tạo một cách bài bản, có hệ thống, vốn ngoại ngữ khá tốt. Một số tác giả trẻ đã tự dịch, tự nghiên cứu tài liệu lí luận văn học nước ngoài, mang lại những đóng góp nhất định cho sự phát triển nền lí luận văn học. Thứ hai, đa phần họ đang công tác, giảng dạy ở các trường đại học - đặc thù công việc này cũng tạo cơ hội cho họ liên tục tiếp cận và vận dụng những nguồn lí thuyết mới.
Bên cạnh những mặt tích cực nêu trên, các cây bút phê bình trẻ miền Trung cũng còn một số hạn chế. Đa phần, các bài viết chỉ đăng tải trên các tạp chí, chưa tập hợp thành sách. Điều này đã thu hẹp khả năng ảnh hưởng của họ đối với đời sống văn học. Không khí phê bình trẻ miền Trung cũng còn trầm lắng. Những vấn đề đối thoại, trao đổi trong hoạt động phê bình trẻ chưa tạo được làn sóng sôi động, nhộn nhịp. Đối tượng mà các tác giả phê bình trẻ hướng đến chưa bao quát, phần nhiều thiên về những tác giả, tác phẩm có tên tuổi, đang gây sự chú ý, ít để ý đến những gương mặt sáng tác trẻ miền Trung.
Các cây bút sáng tác trẻ có nhiều đóng góp ở miền Trung như Đông Hà, Châu Thu Hà, Lưu Ly, Nguyễn Lãm Thắng, Nguyễn Hương Duyên, Nhụy Nguyên, Lê Minh Phong, Lê Vũ Trường Giang, Meggie Phạm, Nguyễn Anh Đào, Trần Thị Quỳnh... chưa được những người viết phê bình trẻ quan tâm, phát hiện, giới thiệu. Không riêng gì ở miền Trung, mà cả nước ta, nhiều sáng tác của các cây bút trẻ chưa được theo dõi đánh giá kĩ lưỡng, không ít người trong số họ bị khuất lấp. Nhiều người viết trẻ quay lưng với việc in báo, xuất bản sách, chỉ xuất hiện trên các trang mạng trong và ngoài nước. Điều này cảnh tỉnh, đang có một ranh giới vô hình giữa hai hình thức công bố tác phẩm, hai cách thẩm định, hai cách kiểm duyệt tác phẩm. Đó không phải là môi trường lành mạnh đối với công việc sáng tạo.
Do vậy, lúc này, một công việc quan trọng của người phê bình trẻ là kiếm tìm, giới thiệu, đưa họ đến với công chúng. Nói như vậy, đối tượng nghiên cứu, phê bình của các tác giả trẻ miền Trung còn nhiều khoảng trống chưa được lấp đầy. Mặt khác, việc đi tìm cái mới trong lí luận của phê bình trẻ miền Trung còn mờ nhạt. Các bài viết mới chỉ mang tính chất vận dụng lí thuyết, ít có sự đúc kết, phát kiến về mặt lí luận. Tính triết học trong phê bình còn yếu, thậm chí vẫn còn tồn tại kiểu phê bình thù tạc, khen chê một cách chung chung, không có cơ sở lí thuyết nào cả. Tôi nghĩ, đây không chỉ là hạn chế của các cây bút phê bình trẻ miền Trung mà còn là hạn chế của hầu hết giới phê bình trẻ cả nước.
Nhìn lại đóng góp của các cây bút phê bình trẻ miền Trung, cần thấy đó là những nỗ lực đáng ghi nhận. Để tạo điều kiện cho đội ngũ này phát triển, tôi nghĩ cần có những biện pháp sau:
- Ban Nhà văn trẻ của Hội Nhà văn Việt Nam nên thành lập Tiểu ban Phê bình văn học trẻ miền Trung và một số vùng miền khác. Nhiệm vụ của tiểu ban này là luôn phát hiện những cây bút phê bình trẻ, tập hợp họ thành một đội ngũ vững mạnh; tạo điều kiện vật chất, tinh thần và thường xuyên có kế hoạch bồi dưỡng, nâng cao trình độ lí luận cho các gương mặt phê bình trẻ.
- Hội Nhà văn Việt Nam cần thường xuyên tổ chức các cuộc hội thảo, trao đổi cởi mở với các tiểu ban phê bình văn học trẻ địa phương. Và nhất là cần đảm bảo tính khách quan, dân chủ cho sân chơi của giới phê bình trẻ cả nước. Có như vậy, lực lượng tác giả phê bình trẻ cả nước mới thực sự mạnh mẽ và đông đảo.
- Sau Hội nghị những người viết văn trẻ lần thứ 8 này, Ban Nhà văn trẻ nên tổ chức xuất bản tuyển tập lí luận phê bình của các cây bút phê bình trẻ cả nước.
Tôi nghĩ rằng, nhiệm vụ trước mắt của đội ngũ phê bình trẻ miền Trung cũng như phê bình trẻ cả nước là tiếp cận, đi sâu vào các trường phái lí luận văn học tiên tiến, hiện đại và hậu hiện đại, đồng thời góp phần phát hiện, đánh giá đầy đủ các hiện tượng văn học, các sự kiện lịch sử - văn học đã qua. Làm sao để hoạt động phê bình văn học trẻ có được bầu sinh khí dân chủ với sự nhìn nhận mới, thật sự khoa học và khách quan, để nền lí luận phê bình văn học dân tộc sớm hòa nhập với những giá trị của lí luận phê bình văn học thế giới trong xu thế toàn cầu hóa - đó là trách nhiệm của Hội Nhà văn Việt Nam, đồng thời cũng là trách nhiệm của giới phê bình, trong đó có phê bình trẻ.
Hoàng Thụy Anh
———
(*) Một số cuốn sách về lĩnh vực này đã được xuất bản như: Nhìn lại một chặng đường văn học của PGS. TS Trần Hữu Tá; Văn học yêu nước tiến bộ - cách mạng trên văn đàn công khai Sài Gòn 1954 – 1975, NXB Văn nghệ Tp. Hồ Chí Minh (48 tác giả); Lí luận phê bình văn học ở đô thị miền Nam 1954 - 1975 của TS. Trần Hoài Anh; Văn học Việt Nam thế kỷ XX (Lí luận phê bình 1945 - 1975, Quyển 5, tập 11) của PGS.TS. Nguyễn Ngọc Thiện (chủ biên) cùng nhóm biên soạn.