I. Lời mở
1. Việc xác định thời điểm ra đời tỉnh Quảng Bình là rất cần thiết:
- Nhằm tôn vinh truyền thống của một vùng đất trong vị thế chung của dân tộc, của đất nước đã được lịch sử thừa nhận.
- Để hiểu rõ hơn bản sắc riêng nhằm phát huy các giá trị tinh thần truyền thống tỉnh Quảng Bình, qua đó giáo dục lòng yêu quê hương xứ sở cho mỗi người dân Quảng Bình.
- Có được một thời điểm lịch sử xác định về sự phát tích một đơn vị hành chính thống nhất, bao gồm các truyền thống văn hóa, lịch sử lâu đời.
 |
2. Đối tượng xác định thời điểm ra đời tỉnh Quảng Bình, là vùng đất - đơn vị hành chính Quảng Bình ngày nay. Có nghĩa là phải xem xét vùng đất có danh xưng tỉnh Quảng Bình này ra đời như một đơn vị hành chính thống nhất, có danh xưng ổn định, có truyền thống lịch sử - văn hóa từ bao giờ.
3. Xác định thời điểm ra đời tỉnh Quảng Bình là một công việc khó khăn vì những biến động liên miên về không gian lãnh thổ, danh xưng, qui mô hành chính... qua các thời kỳ và các giai đoạn lịch sử. Theo đó, xác định thời điểm ra đời tỉnh Quảng Bình cũng chỉ mang tính tương đối, tuy nhiên đó phải là sự tương đối được thừa nhận trên cơ sở các tiêu chí cụ thể.
II. Những tiêu chí
Cho đến nay, trên thực tế vẫn chưa có một qui chuẩn chung nào về các tiêu chí hình thành một vùng đất - vùng văn hóa - đơn vị hành chính. Để giải quyết vấn đề đặt ra, chúng tôi cho rằng ở thời điểm được coi là đánh dấu cho sự ra đời của tỉnh Quảng Bình cần phải có ít nhất các tiêu chí sau đây:
1. Về không gian lãnh thổ và hành chính
- Có vùng không gian lãnh thổ phù hợp hoặc gần phù hợp với không gian lãnh thổ tỉnh Quảng Bình ngày nay.
- Là một đơn vị hành chính thống nhất trong vùng không gian lãnh thổ đó, có hệ thống từ trên xuống dưới.
2. Truyền thống lịch sử văn hóa: Một cộng đồng thống nhất hình thành được truyền thống văn hóa - lịch sử thống nhất.
3. Danh xưng: Có danh xưng trùng với danh xưng hiện tại.
4. Ưu tiên thời điểm sớm nhất có thể được, nếu nó hội tụ đủ, hoặc đa số các tiêu chí trên.
III. Diễn trình lịch sử - Những thời điểm chính
1. Tổng quan
- Trong quá trình hình thành và phát triển của vùng đất - đơn vị hành chính Quảng Bình có rất nhiều thời điểm biên niên chính đáng ghi nhớ.
+ Thời Vua Hùng lập quốc: thuộc Bộ Việt Thường của Nhà nước Văn Lang.
+ Năm 192: Nhập vào quốc gia khác có tên Lâm Ấp (về sau là nước Chiêm Thành).
+ Năm 1069: Vua Lý Thánh Tông giành lại vùng đất này vào Đại Việt (gồm hai châu Địa Lý, Bố Chính).
+ Năm 1075: Vua Lý Nhân Tông đổi hai châu thành Bố Chính, Lâm Bình.
+ Năm 1375: Vua Trần Duệ Tông cải phủ Lâm Bình thành phủ Tân Bình (về sau là Lộ).
+ Năm 1397: Hồ Quý Ly đổi Lộ Tân Bình thành Trấn Tân Bình.
+ Năm 1469: Vua Lê Thánh tông định lại bản đồ, đặt làm Phủ Tân Bình.
+ Niên hiệu Hoằng Định (1600 - 1619): Vua Lê Kinh Tông đổi Phủ Tân Bình thành Phủ Tiên Bình.
+ Năm 1604: Nguyễn Hoàng đổi Phủ Tiên Bình thành Phủ Quảng Bình
+ Năm 1801: Niên hiệu Thịnh Bảo Hưng (Nguyễn Quang Toản) đổi Phủ Quảng Bình làm Dinh Quảng Bình.
+ Năm 1831: Vua Minh Mạng đặt tỉnh Quảng Bình.
+ Năm 1976: Nhập vào tỉnh Bình Trị Thiên.
+ Năm 1989: Trở lại tỉnh Quảng Bình riêng.
- Trong quá trình cải cách, biến động và thay đổi liên tục này, theo chúng tôi những mốc lịch sử sau đây cần được xem xét để xác định năm ra đời của đơn vị hành chính tỉnh Quảng Bình: 1075, 1397, 1604 và 1831.
Thông qua các tài liệu lịch sử, chúng tôi hệ thống hóa dưới đây sơ đồ không gian lãnh thổ tương đối trong quá khứ của vùng đất Quảng Bình qua các mốc lịch sử này.
2. Đặc điểm các thời điểm so với các tiêu chí đặt ra
2.1. Năm 1075 (đời Lý Nhân Tông): Châu Bố Chính và Châu Lâm Bình
- Thời điểm này, lần đầu tiên vùng đất này chính thức được Nhà nước Đại Việt quản lý:
+ Lý Thường Kiệt cho vẽ bản đồ vùng đất này vào Đại Việt.
+ Đổi tên hai bộ phận của vùng đất (châu Địa Lý thành châu Lâm Bình, châu Bố Chinh thành châu Bố Chính).
+ Chiêu dân Đại Việt đến ở.
Trước đó 6 năm (1069) vua ChămPa Chế Củ đã cắt vùng đất này cho Đại Việt, nhưng thực tế Nhà nước Đại Việt chưa chính thức quản lý.
Không gian lãnh thổ vùng đất này có hai đơn vị hành chính độc lập, bình đẳng cùng tồn tại : Châu Bố Chính và Châu Lâm Bình.
- Đặc trưng Lịch sử - Văn hóa: Lần đầu tiên Nhà nước Đại Việt có chính sách di dân vào sinh sống ở đây. Các cộng đồng dân cư Đại Việt ở vùng đất này đang mới thời kỳ sơ khởi, chưa kịp hình thành đặc trưng lịch sử - văn hóa của vùng đất.
- Danh xưng: Chưa xuất hiện tên gọi Quảng Bình như ngày nay.
2.2. Năm 1397 (đời Trần Nhân Tông): Trấn Tân Bình
- Có không gian lãnh thổ gần sát với không gian lãnh thổ Quảng Bình ngày nay (bao gồm 2 châu Bố Chính, Lâm Bình trước đó và một phần ít lãnh thổ phía Bắc Quảng Trị).
- Thời điểm này có thể được coi là khởi đầu cho sự ổn định tương đối không gian lãnh thổ Quang Bình về sau.
- Toàn bộ vùng không gian lãnh thổ này là một đơn vị hành chính thống nhất và có hệ thống: Trấn Tân Bình.
- Cộng đồng dân cư Việt ngày càng gia tăng về số lượng, ổn định cuộc sống, bắt đầu hình thành đặc trưng và truyền thống lịch sử - văn hóa vùng đất.
- Danh xưng: Chưa xuất hiện danh xưng Quảng Bình.
2.3. Năm 1604 (thời Nguyễn Hoàng): Phủ Quảng Bình
- Có không gian lãnh thổ gần sát với lãnh thổ tỉnh Quảng Bình ngày nay.
- Là một đơn vị hành chính thống nhất ổn định.
- Truyền thống văn hóa - lịch sử vùng đất ngày càng được bồi đắp, phát triển và có đủ điều kiện hình thành bản sắc.
- Lần đầu tiên xuất hiện danh xưng Quảng Bình và đã được sử dụng cho đến ngày nay.
2.4. Năm 1831 (thời Minh Mạng): Tỉnh Quảng Bình
- Là thời điểm hoàn thiện cuối cùng trong tiến trình hình thành tỉnh Quảng Bình cả về không gian lãnh thổ, hành chính, đặc trưng văn hóa và danh xưng.
Trần Hùng
(Còn nữa)