(QBĐT) - Những năm đầu 20 của thế kỷ 20, Trường tiểu học Đồng Hới tiếp nhận 2 học trò nhà quê, và một trong hai cậu học trò đó đã làm rạng danh cho quê hương, đất nước: Võ Nguyên Giáp. Ông cụ thân sinh ra 2 người con có lẽ đã định sẵn hướng đi cho 2 con trai, nên đã đặt tên cho 2 con: Võ Nguyễn Giáp và Võ Thuần Nho.
Quả đúng như vậy: Võ Nguyên Giáp suốt cuộc đời hoạt động cách mạng nằm gai nếm mật bao nhiêu năm chinh chiến, trực tiếp chiến đấu trực tiếp chỉ huy vào sinh ra tử (từ năm 1944 đến 1954) vẫn bình yên vô sự: Nguyên Giáp (áo giáp còn nguyên!). Một người là Võ Thuần Nho, thì đúng sau này phụ trách việc học hành. Ông là Thứ trưởng Bộ Giáo dục (từ những năm 1950 đến sau năm 1970). Đúng là "Thuần Nho".
Tâm trạng của hai anh em học trò nhà quê, lần đầu đến nơi đô thị (tuy là bé nhỏ) có phần ngỡ ngàng, nhưng rất háo hức bước vào cổng trường:
"Giờ náo nức của một thời trẻ dại
Hỡi ngói nâu tường trắng cửa gương"
Thời kỳ ấy được bước vào mái trường khang trang “Ngói nâu tường trắng cửa gương” là niềm vui niềm tự hào, là ước mơ của bao con người trẻ tuổi nhưng không phải ai cũng có được, nhất là thời ấy Trường tiểu học Đồng Hới là trường duy nhất của Quảng Bình sau 30 năm giặc Pháp đặt ách thống trị lên mảnh đất này.
 |
| Chủ tịch Hồ Chí Minh và đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp tại Sở chỉ huy Chiến dịch Biên giới 1950. (Nguồn: Internet) |
Hai anh em Võ Nguyên Giáp và Võ Thuần Nho tìm nhà trọ để ổn định việc ăn ở học hành. Họ không tìm đến những nhà cao sang, may mắn họ tìm được một nhà trọ tốt. Nhà bà Thiềng, một người phụ nữ hiền hòa phúc hậu bán hàng xáo ở chợ Đồng Hới, bà nhận nấu giúp cơm tháng cho hai anh em, không lấy tiền trọ, tiền công phục vụ, nghĩa là giúp đỡ vô tư không mang tính chất kinh doanh.
Đồng Hới ngày ấy là một thị xã nhỏ bé nên khoảng cách thành thị và nông thôn không có gì ngăn cách, hai anh em Võ Nguyên Giáp và Võ Thuần Nho nhanh chóng hòa nhập với bạn bè và cũng như Huy Cận viết (sau này):
"Buổi đầu họ tìm bạn kết duyên
Trong sân trường tưởng tượng giữa đào viên...".
(Tựu trường - Huy Cận)
Những bạn bè cùng học lớp nhất với Võ Nguyên Giáp thời ấy có thể kể ra những tên tuổi sau: Hoàng Mạnh Châm, Trương Duy Bình, bà Trợ Luân, bà Vĩnh Long. Bà Vĩnh Long sau này chàng rể là Võ Thúc Đồng, ông là đại biểu Quốc hội khóa I của Quảng Bình, là đại sứ Việt Nam tại Liên Xô, là Bộ trưởng Bộ Nông Nghiệp, trước khi về hưu là Bí thư Tỉnh ủy tỉnh Nghệ An. Những người này ở Đồng Hới, ở Đồng Phú có ông bà Trần Tiến (sau trở thành vợ chồng). Ở bên sông (Trường Sa, nay là xã Bảo Ninh) có Đào Khắc Thiệu và Phạm Thị Chành.
Hiện nay có lẽ những cựu học sinh tiểu học Đồng Hới tất cả đã "quy tiên", duy nhất chỉ còn lại người học trò Võ Nguyên Giáp đã qua tuổi 100.
Năm 1974 thời đó tôi ở ngoài Bắc, không nhớ rõ vì sao ông Trương Duy Bình biết địa chỉ của tôi, và hẹn tôi đến số nhà 17 phố Mã Mây-Hà Nội. Tôi đến gác 2 của ngôi nhà, thì ra đây là nhà bà Trợ Luân. Hồi nhỏ ở Đồng Hới tôi đã biết bà. Ông Bình đến thăm người bạn học cũ. Hai người nói chuyện với nhau rất thân mật. Tôi nghe ông Bình nói: "Mới đó mà đã 50 năm, thời gian đi mau thật”. Hai người ôn lại những kỷ niệm thời học sinh từ thời xa xưa.
Mùa hè năm 1924 sau khi học hết lớp nhất, thi xong tốt nghiệp, họ chia tay nhau, mỗi người đi mỗi ngả, có người họ không hề gặp lại. Bà Trợ Luân hỏi ông Bình: Có khi nào gặp anh Giáp không ? Ông Bình lắc đầu. Bà Trợ Luân nói: anh Giáp học giỏi, đẹp trai, được bạn bè quý mến, hình như anh có cảm tình với một nữ học sinh "bên sông". Ông Bình nói: o Chành, con gái của một thầy thuốc đông y nổi tiếng, tôi biết. Tôi rất thú vị được nghe hai vị học sinh già ôn lại những kỷ niệm xưa.
Những năm 1990-2000, Hội đồng hương Quảng Bình ở Hà Nội thường xuyên sinh hoạt, nhất là những lúc nghe tin quê hương bị bão lụt, thiên tai, họ gặp gỡ nhau để ôn lại kỷ niệm truyền thống quê hương và bàn bạc góp phần giúp đỡ quê nhà phát triển kinh tế nâng cao đời sống của dân.
Tuy bận nhiều công việc nhưng Đại tướng Võ Nguyên Giáp vẫn tham gia sinh hoạt của hội và đóng góp nhiều ý kiến hay. Chủ tịch hội đồng hương Quảng Bình là Phạm Ngọc Tảo-một con người nhiệt tình và năng nổ rất được tín nhiệm trong hội đồng hương. Một lần Đại tướng hỏi anh Tảo: Anh ở Bảo Ninh có biết bà Phạm Thị Chành không? Anh Phạm Ngọc Tảo thưa: "Thưa bác, bà Chành là o ruột của cháu, chị của ba cháu", Đại tướng cười và nói: ngày xưa bác học ở Đồng Hới, cùng học với bà Chành, đã có lần về nhà chơi.
Năm 1986, một lần tôi vào Đà Nẵng thăm người cậu ruột, ông Đào Khắc Thiệu. Tự nhiên tôi nghĩ, chắc ngày xưa ở Đồng Hới ông đã học cùng với Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Ông nói: Ngày xưa ông và Đại tướng Võ Nguyên Giáp cùng học một lớp, hai người thân nhau vì cùng học giỏi. Cậu tôi nói: ông Võ Nguyên Giáp học giỏi xuất sắc trong các năm học, thi tiểu học đỗ đầu kết quả rất giỏi, cả thi viết (ecrit) và vấn đáp (oral). Rồi ông lấy cho tôi xem ảnh ông chụp với ông Võ Nguyên Giáp thời hai ông ở Hà Nội và gặp nhau.
Cũng khoảng thời gian 1986-1987 gì đó, tình cờ có dịp tôi đến nhà bà Thiềng (ở Đồng Sơn-Đồng Hới). Tôi được biết lúc học ở Đồng Hới, hai anh em Võ Nguyên Giáp và Võ Thuần Nho ở nhà bà. Lúc này bà đã ở tuổi 90 nhưng còn minh mẫn. Tôi hỏi bà: ngày xưa bà có "nuôi anh em Đại tướng"? Bà cười móm mém, tôi có tiền bạc đâu mà nuôi, chẳng qua các ông ở cho vui cửa vui nhà, nhất là các ông ấy hiền lành chăm chỉ, lễ phép. Tôi hỏi bà có khi nào bà gặp lại hai ông hoặc hai ông có về thăm bà không? Bà trả lời, ông Giáp thì không gặp nhưng ông Võ Thuần Nho thì có ghé thăm bà mấy lần và lúc nào cũng có quà cho bà. Bà nói sau hôm ông Giáp đậu thủ khoa, cả Đồng Hới ai cũng biết, hình như có tấm vải phần thưởng ông biếu cho bà, lâu lắm bà không nhớ nhưng bà nhớ bà nấu một nồi cháo tôm cua thật ngon chiêu đãi hai anh em và cũng chia tay ông Giáp vào Huế học.
Bây giờ thì ngôi trường tiểu học Đồng Hới (ngày xưa ở trong thành) không còn dấu tích. Thầy trò không còn ai, duy nhất chỉ còn người học trò ưu tú, người con của Quảng Bình làm rạng danh quê hương đất nước: Đại tướng Võ Nguyên Giáp.
Nhắc lại thời học sinh của Đại tướng Võ Nguyên Giáp để mọi thế hệ học sinh ngày nay tiếp bước truyền thống cha ông góp phần xây dựng quê hương đất nước giàu đẹp...
Mạnh Phong Hạc