(QBĐT) - Làng An Xá, xã Lộc Thủy (huyện Lệ Thủy) từ lâu nổi tiếng với nghề sản xuất chiếu cói truyền thống. Trải qua biết bao thăng trầm, nghề của làng vẫn được lưu giữ, phát triển, góp phần không nhỏ vào tiến trình phát triển chung của địa phương. Từ đời này qua đời khác, bao thế hệ người làng An Xá nói riêng, Lệ Thủy nói chung vẫn luôn nuôi giữ niềm tự hào với nghề truyền thống của quê hương.

Về An Xá những ngày này, chúng tôi được dịp chứng kiến không khí làm việc khẩn trương, nhộn nhịp của làng nghề. Theo các bậc cao niên trong làng, nghề làm chiếu cói xuất hiện tại An Xá cách đây khoảng trên 600 năm về trước.

Để hoàn thành một sản phẩm chiếu cói phải trải qua nhiều công đoạn và đòi hỏi sự tỉ mẫn của người làm nghề.

Lúc này, An Xá là vùng hạ lưu sông Bình Giang (sông Kiến Giang ngày nay), phía hữu ngạn là một doi đất phù sa bồi tích. Hàng năm, doi đất ấy cứ dài ra và cao thêm, tôm cá nhiều, chim muông lắm. Hình thế doi đất đẹp tựa Vĩ Long, người dân An Xá Hạ đến đây đánh bắt chim, cá, trú ngụ qua đêm rồi dần dà dựng lên lều trại sinh sống. Khi đã đủ mặt 12 dòng họ, ngoài hai nghề chính là nông và ngư, người dân nơi đây đã phát triển nghề dệt chiếu cói được mang theo từ miền Bắc vào.

Cụ Ngô Khai, người lấp sông khai đất An Xá ngày nay khuyến khích người dân ở đây làm thêm nghề dệt chiếu cói vào những lúc nông nhàn. Từ đó, nghề dệt chiếu cói dần trở thành nghề thủ công truyền thống. Nhiều người dân làng nghề từ những ngày ấu thơ đã được chứng kiến cảnh. Từng sợi cói đã trở nên gắn bó với người dân như bạn tri kỷ. Qua bàn tay chai sần nhưng khéo léo của bao thế hệ nối tiếp nhau ở làng quê này, những tấm chiếu mộc mạc nhưng cũng không kém phần tinh xảo đã ra đời.

Theo những người đã gắn bó với nghề nhiều năm, để làm ra một sản phẩm hoàn chỉnh không hề đơn giản. Mỗi sản phẩm được hoàn tất cũng phải qua trên dưới chục công đoạn, như: chọn cói, phơi, nhuộm cói, dệt, viền chiếu, in hoa văn... Lúc dệt thường cần có hai người, một người dệt chiếu và một người đưa cói vào khung để dệt.

Tùy theo hình dáng hoa văn, người dệt sẽ điều khiển mắc cửi đơn hoặc kép để đan hoa văn cho phù hợp. Bàn tay phải khéo léo điều khiển sợi đay lúc nâng lên, hạ xuống để tạo ra các hình dáng hoa văn thật ăn khớp, trùng khít với nhau.

Trước đây, người dân An Xá chỉ biết sản xuất một loại chiếu trắng duy nhất từ nguyên liệu cói nguyên chất, hiện nay bà con đã nhanh chóng chuyển đổi sản xuất 3 mẫu mã: chiếu trắng, chiếu hoa và chiếu kẻ. Để họa tiết, màu sắc chiếu cói sắc nét, khó phai, người thợ phải mất rất nhiều công đoạn, trước tiên là chọn sợi cói về nhuộm phẩm với đủ loại màu tươi tắn, tiếp đến công đoạn nhuộm màu cũng cần phải có kinh nghiệm và kỹ năng chính xác.

Sau khi nấu phẩm màu xong, tùy theo độ đậm, nhạt mà có thể nhúng từng chùm nhỏ vào từ 2-3 lần trở lên. Cói nhuộm phẩm xong phải phơi cho đủ nắng, nhưng không quá gắt, vì cói dễ giòn, gãy và không để dịu bởi dễ ẩm mốc. Nguyên liệu cói dùng để dệt chiếu phải ửng màu xanh, dệt xong đem phơi sẽ cho ra màu trắng sáng. Sợi cói phải dài, nhỏ, đều cả hai đầu và không chắp nối thì sẽ dệt nên những chiếc chiếu mịn màng và bền bỉ, giá bán ra thị trường cũng cao hơn rất nhiều. Sau khi dệt xong sẽ tiếp tục công đoạn may viền chiếu với các loại vải phù hợp, tạo mẫu mã đẹp và độ bền cho sản phẩm.

Xác định nghề sản xuất chiếu cói là khâu đột phá trong hướng giải quyết việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân, những năm qua, lãnh đạo địa phương luôn quan tâm đến việc giữ gìn, phát triển nghề của làng. HTX làng nghề chiếu cói An Xá được thành lập vào tháng 11-2010 cũng với mục đích đó. Chính quyền xã Lộc Thủy đã tạo điều kiện chuyển toàn bộ cơ sở vật chất của Trường tiểu học khu vực An Xá cho ông Trần Hữu Trung, thuê làm mặt bằng sản xuất.

Với diện tích khuôn viên 2.000m2, gồm 7 phòng dùng làm xưởng sản xuất, HTX đã mạnh dạn đầu tư mua 3 máy dệt chiếu công nghiệp bán tự động với giá trị trên 300 triệu đồng để tăng năng suất, chất lượng sản phẩm. Với việc áp dụng công nghệ mới, HTX đã góp phần rút ngắn thời gian sản xuất, nâng cao chất lượng sản phẩm cũng như thay đổi đáng kể về chất lượng, sợi cói trở nên mịn, dày và bền đẹp hơn.

Sản phẩm của làng nghề vì thế cũng dễ dàng tiêu thụ hơn. Không dừng lại ở các sản phẩm truyền thống và một số mẫu mã mới vừa đưa vào sản xuất, từ đầu năm 2011, HTX tiếp tục đầu tư máy móc hiện đại để sản xuất chiếu có kích cỡ lớn (1,8m) nhằm đáp ứng nhu cầu thị trường trong giai đoạn mới. Hiện tại, các sản phẩm chiếu từ 1-1,6m đã có sự phát triển vượt bậc so với chiếu cói truyền thống từ quá trình nhuộm cói, in hoa văn và may viền chiếu, bước đầu được người tiêu dùng đón nhận nhiệt tình. Địa phương cũng đã mở rộng diện tích trồng cói từ 4ha lên 10ha, đáp ứng cơ bản nhu cầu nguyên liệu cho HTX làng nghề chiếu cói An Xá.

HTX làng nghề chiếu cói An Xá đầu tư máy móc, thiệt bị hiện đại để nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm.

Chính nhờ nghề chiếu cói dần được khởi sắc đã giải quyết việc làm thường xuyên cho 20 xã viên và hàng trăm lao động nông nhàn tại địa phương. Theo ông Trung, tính đến nay, làng An Xá có khoảng 400 hộ với gần 2.000 nhân khẩu, trong đó hơn 80 hộ tham gia nghề sản xuất chiếu cói. Trung bình, HTX tiêu thụ hơn 12.000 đôi chiếu/năm, thu lãi khoảng 250 triệu đồng, góp phần đáng kể vào việc nâng cao thu nhập và giải quyết việc làm cho nhiều lao động địa phương.

Mặc dù hiện nay, nhiều làng nghề truyền thống đang đứng trước nguy cơ bị mai một, nhưng nghề sản xuất chiếu cói An Xá vẫn tồn tại với thời gian, bởi người dân nơi đây yêu thích và luôn có ý thức lưu giữ nghề mà cha ông mình đã chọn. Nhiều gia đình ở An Xá nhờ làm chiếu kết hợp với làm ruộng mà cuộc sống ổn định, có điều kiện nuôi con ăn học.

Để giữ gìn và phát triển làng nghề, ông Trần Hữu Trung, Chủ nhiệm HTX làng nghề chiếu cói An xá cho biết, trong thời gian tới xã sẽ tích cực vận động, khuyến khích các hộ tiếp tục giữ gìn và phát huy nghề truyền thống này; đồng thời chú trọng quảng bá để mọi người biết đến chiếu cói An Xá. Và để sống được với nghề, ngoài tình yêu nghề, làng nghề chiếu cói An Xá nói riêng và các làng nghề Quảng Bình nói chung rất cần được tỉnh, huyện quan tâm trong việc tạo dựng thương hiệu, mở rộng thị trường bảo đảm đầu ra sản phẩm ổn định nhằm tạo sự phát triển bền vững cho làng nghề.

T.A