(QBĐT) - Thời kỳ 1970-1971, lớp mẫu giáo nơi tôi học gần nhà vợ chồng o Nguyễn Thị Loan, chú Trần Đình Vưng. Ra chơi, trời nắng, khát nước lại vô nhà o, chú múc nước giếng uống. Cách giếng khoảng 10 mét là chiếc chuồng lợn  hai ngăn bên gốc dừa cao. Chuồng được làm khá đơn giản nhưng chắc chắn. Ba phía thưng ván, phía sau được chắn bằng một tấm kim loại màu ghi. Hai mặt có một số hàng đinh tán sát nhìn thật kỹ mới thấy, nhưng các vết đạn súng bộ binh thì thấy rất rõ. Đó là một phần cánh trước của chiếc máy bay F8D, bị bắn rơi ở phía Tây xã Lý Ninh, trong những ngày đầu chống chiến tranh phá hoại lần thứ nhất của Mỹ trên miền Bắc.

Mãi đến những năm 1973-1974, khu vực chiếc F8D rơi vẫn còn vương vãi một số mảnh kim loại. Điều kiện chiến tranh, không ai nghĩ tới chuyện bảo quản nó làm gì. Người dân hồi đó thấy lấy được cái gì thì lấy. Chiến tranh phá hoại lần thứ nhất của Mỹ diễn ra lúc tôi còn rất nhỏ. Nhưng mới học mẫu giáo, tôi đã nghe kể về việc dân quân xã Lý Ninh, chú Phưởng bắt phi công Mỹ Shumaker và do học gần nhà o Loan, chú Vưng nên tôi biết rất rõ xuất xứ mảnh kim loại ở chuồng lợn nhà o, chú thuở ấy.

Bà Nguyễn Thị Dự (thời bắt phi công Mỹ). Ảnh chụp lại.

Từ năm 1988 đến giữa năm 1990, phục viên về địa phương, trước khi vào đại học, định kỳ tôi đến nhà o Loan, chú Vưng sinh hoạt chi bộ, tôi càng hiểu và quý o, chú hơn. Lâm trọng bệnh, chú Vưng mất cuối năm 2016. Chú mất, đi học xa, tôi không về viếng được. Chiều 28 Tết Đinh Dậu, tôi đến thắp nhang cho chú. Hai o, cháu nói chuyện khá lâu và thật không ngờ, việc tôi nhắc đến tấm kim loại ở chuồng lợn nhà o thời tôi học mẫu giáo lại mở đầu cho câu chuyện về một sự kiện diễn ra trên đất Lý Ninh cách đây gần 52 năm. O Loan vừa chỉ các kỷ vật cho tôi xem, vừa kể. “Đây cháu! O chỉ giữ lại mấy ống kim loại này làm kỷ niệm, còn mảng cánh đó mấy đứa con o đã bán đồng nát rồi!”... Câu chuyện của o Loan thôi thúc tôi tìm đến các bác Phạm Văn Hỷ, Phạm Công Cờn (nguyên là cán bộ lãnh đạo xã Lý Ninh) và gặp vợ chồng bác Ngô Đình Lỗng, Phạm Thị Ngà, bác Mai Văn Tịch, cô Nguyễn Thị Dự , chú Phạm Văn Hặc... là những dân quân đã trực tiếp tham gia truy tìm, bắt phi công Mỹ.

Xã Lý Ninh thời chống Mỹ  thuộc huyện Quảng Ninh, nằm ở phía Tây thị xã Đồng Hới có địa bàn rất rộng, gồm các phường Nam Lý, Bắc Lý, vùng đồi rộng lớn thuộc các phường Bắc Nghĩa, xã Thuận Đức và cả thôn Phú Quý  thuộc thị trấn Nông trường Việt Trung, huyện Bố Trạch ngày nay. Hồi đó, phần lớn vùng đồi phía Tây là rừng cây bụi, nhiều nơi cao quá đầu người, là khu vực bà con lấy củi, bứt tranh lợp nhà và cũng là những nơi chăn thả trâu bò khá lý tưởng của lũ trẻ chúng tôi, nhất là vào mùa mưa rét. Người dân lấy tên hai bàu nước để đặt tên cho hai vùng, Bàu Sại ở phía Bắc, Bàu Rèng ở phía Nam.

Dựng lên “Sự kiện Vịnh Bắc Bộ”, ngày 4-8-1964, Mỹ lấy cớ đưa hải quân, không quân đánh phá miền Bắc, ngăn chặn sự chi viện của hậu phương lớn cho tiền tuyến  lớn miền Nam. Thuộc vùng “cán xoong”, nên thị xã  Đồng Hới và các địa phương trong tỉnh bị đánh phá hết sức ác liệt. Sau Tết Nguyên đán Ất Tỵ (1965), không quân, hải quân Mỹ và không quân Việt Nam cộng hòa tăng dần cường độ đánh phá. Quân và dân Quảng Bình đã khẩn trương chuẩn bị và đường đầu với chiến tranh phá hoại của Mỹ. Dân quân được huấn luyện quân sự, trang bị những kiến thức, kỹ năng cơ bản, và cả được dạy một số câu tiếng Anh để xử lý khi cần thiết.

Ông Phạm Văn Hặc.

Khoảng 8 giờ 30 sáng ngày 11-2-1965, một lực lượng lớn dân quân xã Lý Ninh dưới sự chỉ huy của Xã đội trưởng Trần Đình Vưng đang khẩn trương thi công tuyến kênh cấp I lấy nước từ hồ thủy lợi Khe Đuyên (ở phía Tây - Bắc tổ dân phố 5, phường Bắc Lý ngày nay) chạy ven theo chân đồi phía Đông đồi Bàu Sại về tưới cho các xứ đồng Biệt Moóc, Vườn Họ, Quai Mọ, Đồng Lời và Cộc Dài, một chiếc máy bay F8D  từ  Biển Đông bay thấp qua khu vực cầu Chánh Hòa  đến phía Tây xã Lý Ninh gần khu vực đóng quân của Sư đoàn 325 thì bị trúng đạn pháo cao xạ 37mm bốc cháy, đâm xuống sườn Đông Dốc Trung cách Trường trung cấp Luật Đồng Hới hiện nay về hướng Tây - Nam khoảng 900 mét.

Máy bay nổ tung, các mảnh vỡ nằm rải rác trên một vùng rộng khoảng 0,5 hecta, một tuần sau khói từ xác chiếc máy bay vẫn bốc lên khét lẹt. Chiếc dù trắng của phi công kịp bung ra khi chỉ còn cách mặt đất khoảng 10 mét (35 feet).

Dân quân đang thi công tuyến kênh, nhanh chóng tỏa ra lùng sục, truy tìm phi công Mỹ. Nghe loa truyền thanh huy động dân quân bắt giặc lái, trung đội dân quân trực chiến khu vực đội sản xuất số 1, số 2 và số 3 của hợp tác xã Nam Lý dưới sự chỉ huy của Xã đội phó Phạm Văn Lặc và Trung đội trưởng Ngô Đình Lỗng nhanh chóng tập trung, vận động qua đồng Cộc Dài,  băng đồi Mỹ Cương lên khu vực Bàu Rèng, Bàu Sại  phối hợp với lực lượng dân quân đào mương tìm bắt phi công Mỹ. Nhân dân ở các xóm Mân, xóm Rú, xóm Giáp, xóm Làng cũng nhanh chóng  phối hợp truy tìm phi công.

Nhiều nhóm dân quân tập trung tìm kiếm ở các khu vực có nhiều bụi rậm. Nhưng nơi phi công Mỹ ẩn nấp lại ít ai ngờ tới. Khu vực này chỉ cách bờ Tây của Bàu Sại khoảng 70-80 mét, dốc thoai thoải, cây bụi khá cao xen với các bãi cỏ thấp, đỉnh đồi tương đối bằng phẳng, máy bay trực thăng có thể đáp xuống để cứu phi công.

Thông thạo địa hình, nhóm dân quân gồm các o, chú Nguyễn Thị Dự, Hoàng Văn Phưởng, Phạm Văn Chắt, Phạm Văn Hặc... tập trung lùng sục khu vực này.  Họ thận trọng di chuyển, quan sát xung quanh vừa dùng gậy khua mạnh vào các bụi cây vừa hô to. Súng trường K44 đeo sau lưng, xoay người o Dự cúi xuống, một tay giữ chiếc dép cao su sắp tuột quai, một tay vòng ra sau gáy lần búi tóc mở chiếc kẹp sắt để xâu lại dép. Tầm mắt của o quét ngang qua bụi cây chạc chìu ở trên bờ đất cao phía Tây. Ánh mắt o Dự bị hút vào bụi cây khi các dây chạc chìu khẽ lay và phát ra vài tiếng động nhỏ. O Dự từ từ đứng thẳng người, đưa súng ra cầm tay, nhẹ nhàng đi vòng về bên phải, di chuyển lên phía trên bụi cây quan sát. Cái đầu húi cua của phi công Mỹ đang ép sát mặt đất. Chỉa súng vào phi công Mỹ, o Dự kêu to “Đây rồi, Phưởng ơi!”. Lập tức chú Hoàng Văn Phưởng quay lại, chú Phạm Văn Hặc, chú Phạm Văn Chắt cách đó khoảng 30 mét chạy tới,  bao vây bụi chạc chìu. Chú Phưởng, chú Hặc, đồng thanh hô “ten đớp!” (stand up). Không có mũ, Shumaker chui ra khỏi bụi cây, từ từ  giơ hai tay lên. “Cao to, tóc hoe da trắng hồng, đẹp trai chi lạ!” cô Dự cười, nhớ lại. Sau mấy phút, chú Tánh, công an phụ trách địa bàn xã Lý Ninh đến lục soát người phi công. Shumaker không mang súng, chỉ có một ít đồ dùng cá nhân trong các túi của bộ đồ bay. Sau đó, phi công Mỹ được dân quân xã Lý Ninh bàn giao lại cho một đơn vị bộ đội và được áp giải về về thôn Đức Trường (phường Đức Ninh Đông hiện nay) và được giữ lại  ở đây một đêm.

Hôm sau, Shumaker được đưa về thị xã Đồng Hới để thẩm vấn. Trước khi được đưa ra Hà Nội, Shumaker được giữ ở chiếc lô cốt vuông, do người Pháp xây dựng trước 1954, ở khu vực phía Tây ga Đồng Hới hiện nay. Chỉ hai ngày sau khi bắt phi công Mỹ, o Dự lúc đó là thủ quỹ của Hợp tác xã Nam Lý được cử đi phục vụ công tác quốc phòng tại khu vực Ba Rền.

Bức ảnh áp giải Shumaker hiện được Bảo tàng tỉnh Quảng Bình, Bảo tàng Lịch sử, Bảo tàng Quân sự Việt Nam trưng bày và được nhiều trang mạng đăng tải.     

Áp giải Shumaker. (Ảnh chụp lại từ Internet)

Hai người trong số những dân quân đầu tiên bắt giữ Shumaker không còn nữa. Chú Hoàng Văn Phưởng và chú Phạm Văn Chắt  đã  hy sinh ở chiến trường miền Nam.

Bố của chú Hoàng Văn Phưởng ở thôn Diêm Thượng (nay thuộc phường Đức Ninh Đông) mất khi chú còn rất nhỏ. Chú được mẹ, bố dượng là bác Phạm Văn Thuỷnh  và bà con lối xóm ở đội 1, Hợp tác xã Nam Lý nuôi dưỡng, cưu mang. Hai con nhỏ  và người vợ đầu của chú Vưng  bị bom Mỹ sát hại ngay tại hầm trú ẩn ở nhà riêng ở thôn Nam Lộc (phường Bắc Lý) khi chú đang  dự một lớp tập huấn tại Ba Rền. Chú Vưng đã kinh qua 16 vị trí công tác khác nhau từ cán bộ hợp tác xã  đến cán bộ lãnh đạo của thị xã Đồng Hới. O Loan có thời kỳ làm Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã Lý Ninh.

Với thành tích bắt phi công Mỹ ngày 11 tháng 2 năm 1965, chú Trần Đình Vưng được tặng Huân chương Chiến công hạng Ba, chú Hoàng Văn Phưởng, được Chủ tịch nước tặng bằng khen. Với thành tích lãnh  đạo quân, dân xã Lý Ninh chiến đấu và phục vụ chiến đấu trong tháng 2 và 3 năm 1965, bác Phạm Văn Hùng, nguyên Phó bí thư Đảng ủy xã Lý Ninh được tặng bằng khen của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Ngoài việc áp dụng các thành tựu khoa học công nghệ tiên tiến nhất vào hai cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc, Mỹ đã huy động nhiều quân nhân ưu tú vào trực tiếp tham chiến ở Việt Nam. Nếu người Mỹ mệnh danh phi công chiến đấu của họ là những “người hùng” thì các  phi công vũ trụ của họ là tinh hoa của lực lượng ấy. Khi bị bắt khi mới 32 tuổi, Shumaker đã là thiếu tá phi công hải quân, có bằng thạc sỹ về động lực hàng không, có hàng ngàn giờ bay và được tuyển dụng, huấn luyện để tham gia Chương trình vũ trụ A-pô-lô chinh phục Mặt Trăng của Mỹ. Lọt vào đến vòng kiểm tra vòng cuối cùng (vòng thứ 10), Shumaker chỉ bị loại vị một trục trặc tạm thời ở hệ tiêu hóa. Shumaker là phi công thứ hai của Mỹ bị bắt trên miền Bắc. Trước đó mấy ngày, Everett Alvarez bị quân dân tỉnh Quảng Ninh bắt khi nhảy dù trên Vịnh Hạ Long. Máy bay F8D do Shumaker điều khiển xuất phát từ tàu sân bay Coral Sea ở ngoài khơi vịnh Bắc Bộ, đang bay thực hiện nhiệm vụ trinh sát thì bị bắn rơi; lưng tiếp đất mạnh khi nhảy dù, mặc dù đã được chữa trị nhưng sau này vẫn để lại di chứng. Sau Hiệp định Pari, Shumaker được trao trả. Theo mạng Internet, Shumaker tiếp tục phục vụ trong hải quân Mỹ, đạt học vị tiến sỹ về động lực hàng không, cấp bậc cao nhất là Phó đô đốc, thiếu tướng chỉ huy Bộ chỉ huy mạng lưới tên lửa thông minh của Hải quân Mỹ thuộc Lầu Năm góc, nghỉ hưu năm 1988.    

Câu chuyện trên chỉ ghi lại một sự kiện trong nhiều sự kiện của một thời người Lý Ninh “tay cày, tay súng”. Họ đã anh dũng chiến đấu và chiến thắng!

Nguyễn Lương Cương
(39 Nguyễn Hữu Cảnh, Đồng Hới, Quảng Bình)