Làng tôi nghèo lắm, nghèo trong cái nghèo chung của dải đất miền Trung chỉ giàu cát và gió. Trẻ con trong làng biết đọc là đã biết làm đủ việc: Cấy, gặt, cuốc, trồng… và có một việc không thể thiếu, đó là đi cào lá dương liễu, chất đốt chủ lực của mọi gia đình thuở ấy.

Cha tôi kể, đôộng (động) cát sau lưng làng tôi chỉ là một phần nhỏ trong dãy cát trùng điệp chạy dài từ Bắc đến Nam Quảng Bình. Từ thuở khai thiên lập địa, người Quảng Bình phải trải qua bao cuộc chiến với thiên tai: Mưa bão, lũ lụt, lốc xoáy... và nạn cát bay, cát lấp, xâm lấn làng mạc.

 

Để chống lại “sự xâm lăng của cát”, gần trăm năm trước, người ta đã nghiên cứu chọn cây dương liễu (cây phi lao) làm cây trồng chủ lực. Đặc tính của loại cây này là sinh trưởng trên cát chậm nhưng mềm dẻo kiên cường trước gió bão, vừa ngăn mặn, chống cát bay, cát lấp, vừa góp phần bảo vệ và tái tạo nguồn nước ngọt cho những làng xóm ven đồi cát. Hòa bình lập lại, chính quyền cách mạng phát động phong trào trồng cây gây rừng chống cát ở vùng ven biển. Nhân dân hăng hái tham gia và trong phong trào ấy, cụ Ngô Mốc, mẹ Phạm Thị Nghèng của Quảng Bình đã được tuyên dương Anh hùng lao động. Những năm 80, khi còn học cấp 2, chúng tôi vẫn cơm nắm, cơm đùm gánh từng bầu dương liễu đi trồng cây gây rừng.

 

Khi tôi lớn lên, đôộng cát sau lưng làng đã có rất nhiều cây dương liễu. Những thân cây xù xì, xoắn vặn trước gió bão, mạnh mẽ, kiên cường vươn mình với những tán lá xanh rợp trời, như người miền Trung luôn đứng vững, quen chống chọi với bão, lũ và mọi thử thách của cuộc đời.

 

Dương liễu thuộc họ lá kim, lá san sát nhau nên mỗi lần gió thổi qua, âm thanh từ rừng dương vút lên như reo vui mà cũng có chút gì đó thật xa vắng. Thỉnh thoảng rừng dương trút lá thành những thảm dày vàng óng, qua vài bữa, chuyển màu nhạt nâu, thơm mùi nắng. Ngày đó làm gì có bếp ga, bếp điện. Sáng đi học, chiều về cả bọn í ới nhau ra đôộng cát sau nhà cào lá dương về đun hoặc bán lấy tiền mua sách vở.

Việc đầu tiên ra đôộng là khảo sát một vòng, xem đôốc (đồi) nào lá dương rụng dày nhất. Việc tiếp theo là cầm cái cào, cào quanh một vòng, khẳng định quyền chiếm hữu tạm thời (chúng tôi hay gọi là chự đằm). Sau đó là mải miết cào, vun từng đống, cuối chiều gom lại chất vào quang gánh. Cả bọn còn thi, gánh lá ai đầy nhất, chất đẹp nhất, rồi mới lặc lè gánh về nhà. Gánh lá đẹp là gánh lá vun lên thành ngọn, trùm kín cả tao gióng, càng lên trên càng đầy ra hai bên.