Cũng cần biết thêm rằng, lễ hội cung đình triều Nguyễn có rất nhiều, diễn ra gần như quanh năm, được chia thành hai loại: Các lễ tiết và các lễ tế tự. Các tiết, tự có dùng quả dưa hấu làm phẩm vật dâng cúng được nhắc đến trên, hầu hết thuộc hàng những đại tiết, đại tự theo điển chế của triều đình, nên đến kỳ, ngoài các yêu cầu tỉ mỉ, nghiêm ngặt về công tác chuẩn bị và nghi thức dành cho đại lễ, cờ vàng được thượng lên kỳ đài, đồng thời đức vua thân đến ngự những nơi tổ chức để làm lễ, tế. Và cũng thật trùng phùng, những tiết, tự này phần nhiều diễn ra vào mùa hè, phù hợp với mùa vụ của quả dưa hấu, do vậy, dưa hấu được triều đình lựa chọn làm một trong những phẩm vật dâng cúng tổ tiên, thần phật.

 

Ngoài ra, sự lựa chọn này còn khơi nguồn tự sự nối truyền tâm thức ở mọi giai tầng người Việt bởi ý nghĩa nhân văn, ý nghĩa tâm linh trong truyền thuyết Quả dưa hấu có từ xa xưa, kể về thời các vua Hùng, được lưu truyền khắp nhân thế và cả ở cung đình. Chính sự phục thiện, sự tự lực cánh sinh vượt khó của Mai An Tiêm đã tạo ra sản phẩm quả dưa hấu ăn thấy thơm ngọt, tinh thần sảng khoái, người ở thôn xóm xa gần đều mua để lấy giống gieo ở khắp tứ phương, khiến Tổ Hùng Vương động lòng trắc ẩn tha thứ cho lỗi lầm của Mai An Tiêm và tôn vinh vùng đất mà ở đó chàng đã nhân ra sản phẩm quả dưa hấu vừa dân dã vừa thanh khiết.

 

Có lẽ, vì thế mà người đời sau, những nho thần thời Trần, Lê: Trần Thế Pháp, Vũ Quỳnh, Kiều Phú, khi biên tu những truyền thuyết dân gian, những khát vọng nhân thế nhuốm màu ảo diệu nhưng cũng đầy nhân bản này vào sách Lĩnh Nam chích quái đã thốt lên rằng: “Những truyện chép ở đây là sử ở trong truyện chăng”. Và trên thực tế, phần thực của truyền thuyết là “thân phận” và giá trị quả dưa hấu đã được sử sách triều Nguyễn ghi chép lại một cách rõ ràng, với tư cách là phẩm vật dùng dâng cúng tiền nhân và thần linh vào mùa tiết, tự trong cung đình, đều đặn, không đơn sai, như một sự kế thừa.

 

Với những sử liệu đáng tin cậy này, cho phép ta đoán định rằng, sản phẩm dưa hấu trồng ở Quảng Bình thời kỳ đó hẳn phải có chất lượng tốt và sản lượng ổn định, có mẫu mã đẹp mới giành quyền cung tiến, cung ứng cho các nhu cầu tiêu dùng, như cách nói thời nay là “cao cấp và khó tính” ở triều đình, dài lâu đến như vậy. Sự cung tiến dưa hấu Quảng Bình vào triều được sử sách ghi thành lệ sớm nhất mà ta biết được là vào thời vua Gia Long (1802-1820), nhưng trước đó hàng trăm năm, chất lượng và sự phổ biến của dưa hấu Quảng Bình đã được sách Ô Châu cận lục (1555) của Dương Văn An khẳng định là có truyền thống danh bất hư truyền: “Dưa thì mát ngọt, dùng để đãi khách phong lưu”.

 

Ngày nay, dưa hấu đã trở thành món ngon phổ biến mọi nhà, được người tiêu dùng nhiều nơi ưa thích. Với truyền thống và điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu phù hợp, rất nhiều vùng quê ở tỉnh Quảng Bình đang phát triển trồng dưa hấu với quy mô lớn.

 

Những ngày xuân ấm áp không khí gia đình này, trước không gian thiêng nơi bàn thờ gia tiên tưởng nhớ tiền nhân, ngắm nhìn mâm ngũ quả lại chợt ngẫm chuyện quả dưa hấu Quảng Bình xưa một thời vang bóng: Phẩm vật tiến vua, âu cũng là đang trôi trong mạch cảm xúc uống nước nhớ nguồn đó thôi. Mà đâu chỉ riêng quả dưa hấu, Quảng Bình thời xa xưa ấy còn có rất nhiều những sản phẩm trứ danh nữa, được các triều đình Lê, Nguyễn tin dùng làm tiến phẩm: Mắm Hàm Hương, sâm Bố Chính, cửu khổng, rượu dâu, bột hoàng tinh, tương đậu, nhưng đó lại là những câu chuyện khác, ở vào những dịp khác…