Hò biển là một loại hình dân ca đã có từ lâu đời của cư dân các làng chài ven biển, thường được người dân hát trong các chuyến ra khơi nhằm quên đi mệt nhọc, buồn ngủ hoặc hát trong các lễ hội truyền thống của làng. Ở Nhân Trạch, cuộc sống mưu sinh của người dân từ xưa đến nay luôn gắn chặt với nghề biển, cũng từ đó những điệu hò biển xuất hiện, trở thành nét văn hóa đặc sắc nơi đây.

 

Theo các cụ cao niên ở làng thì từ thập kỷ 60 trở về trước, phong trào văn hóa văn nghệ ở Nhân Trạch rất phát triển, đặc biệt là văn nghệ gắn với các lễ hội, như lễ cầu ngư, lễ kỵ yên, lễ rước sắc…

 

Tuy nhiên, sau khi hòa bình lập lại, do nhiều nguyên nhân khác nhau, các phong trào văn hóa, văn nghệ giảm dần. Lễ hội cầu ngư với các làn điệu hát khoan, hò biển ở Nhân Trạch cũng trở nên trầm lắng.

 

Để tìm hiểu tường tận về các làn điệu hò biển Nhân Trạch, chúng tôi tới thăm bà Phạm Thị Niếu, thành viên chủ chốt của CLB văn hóa dân gian xã Nhân Trạch. Dù đã ở tuổi 79 nhưng khi nghe chúng tôi nhắc đến các điệu hò biển, mắt bà sáng lên và nhiệt tình hò cho chúng tôi nghe điệu hò chèo thuyền: "Vặn chèo rột mái kéo quai/ Cho thuyền rẽ sóng ra ngoài biển khơi/ Quyết tâm trai bạn ta ơi/ Mồi câu thả lưới cho vận thông sắc tài/ Cầu cho mưa thuận gió hòa/ Trời thanh biển lặng cho mùa màng bội thu…".

 

Lời hát, lối diễn khá phức tạp nhưng chúng tôi vẫn cảm nhận được sự mượt mà, êm ái của các điệu hò làng biển nơi đây.

Bà Niếu kể: “Từ thuở 18, tôi đã là một trong những thành viên của phường xố, rất say mê ca hát. Nuối tiếc nguồn văn hóa đặc sắc của quê hương đang dần mai một, tôi ngày đêm trăn trở làm thế nào để duy trì được những điệu hò mang đậm bản sắc văn hóa làng biển mà cha ông đã để lại.

 

Bản thân là thành viên phường xố nên tôi cũng không thuộc được nhiều bài hát cho lắm, đặc biệt là những điệu hò tế thần trong lễ hội. Khó khăn là thế nhưng tôi cùng một số cụ bà, cụ ông trong làng vẫn quyết tâm phục dựng lại giá trị văn hóa đặc sắc này”.

 

Theo bà Niếu thì hò biển Nhân Trạch có đặc sắc riêng không nơi nào có được, với hai kiểu hò chính đó là hò để quên đi mệt nhọc trong lao động thường ngày và hò gắn với lễ hội truyền thống của làng. Các điệu hò gắn với công việc hàng ngày có 3 điệu hò chính là hò hạ thủy, hò dậm sạp và hò vè cá.

 

Trong các lễ hội thì có hò đưa linh, hò hụi, hò khoan. Các điệu hò biển vừa thể hiện tấm lòng thành kính đối với công đức tổ tiên vừa thể hiện khát vọng trời yên biển lặng để những chuyến ra khơi của ngư dân lúc nào cũng bội thu đầy cá tôm.

 

Để khôi phục được văn hóa cha ông để lại, ban ngày làm việc, tối đến bà Niếu lại sang nhà cụ Lương Thị Đơ (người hát cai xướng trong các lễ hội trước đây) để học, sưu tầm lại những bài hát, điệu hò đã bị bỏ quên trong quá khứ.

 

Biết một mình không thể làm gì được, năm 2003, bà Niếu cùng với nhiều người cao tuổi khác, cùng đam mê, tâm huyết với hò biển ở Nhân Trạch đã đứng ra thành lập CLB văn nghệ truyền thống xã Nhân Trạch do bà làm chủ nhiệm (nay đổi thành CLB văn hóa dân gian Nhân Trạch).

 

Khi học được các làn điệu, bà Phạm Thị Niếu về truyền đạt lại với chị em trong CLB để luyện tập, biểu diễn. Lúc này, UBND xã Nhân Trạch cũng tạo điều kiện để các bà biểu diễn ở các sự kiện của làng, xã, nhưng nhiều thế hệ trẻ tỏ ra không hào hứng, thậm chí bỏ về mỗi khi tới lượt các cụ diễn xướng...

 

Khó khăn nhưng không nản lòng, bà Niếu cùng các thành viên khác trong CLB như bà Lê Thị Luận, Phạm Thị Đạp, Phạm Thị Dạy, Hoàng Thị Teng… tiếp tục bền bỉ luyện tập, sáng tác thêm nhiều lời diễn cho phù hợp. Năm 2005, để những điệu hò làng biển được người dân công nhận, CLB văn nghệ truyền thống xã đã xin chính quyền địa phương phục hồi lễ hội cầu mùa của làng.

 

Chính nhờ lễ hội này mà những điệu hò biển ngọt ngào nơi đây mới được người dân chào đón. Từ đây, người dân mới hiểu được ý nghĩa các điệu hò biển mà các cụ trong CLB văn hóa dân gian Nhân Trạch muốn gìn giữ và truyền lại cho thế hệ mai sau.

 

Sau lễ hội cầu mùa, nhiều người dân được mùa cá nam nên đã trích riêng một khoản để phụ giúp kinh phí duy trì CLB. Ngoài ra, nhiều con em Nhân Trạch trong nước và cả nước ngoài cũng tích cực hỗ trợ kinh phí cho CLB mua sắm được nhiều loại nhạc cụ, phục trang để phục vụ cho việc biểu diễn…

 

Hiện, CLB có 70 thành viên, sinh hoạt 1 tháng một lần. Nhiều năm qua, CLB đã tham gia nhiều hội diễn văn nghệ quần chúng do huyện, xã tổ chức, được công chúng mến mộ. Với những đóng góp to lớn của mình, năm 2011, bà Phạm Thị Niếu đã được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam, năm 2015, được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú.

 

Hiện tại, bà đang trình hồ sơ xét duyệt danh hiệu Nghệ nhân nhân dân. Bằng lòng say mê và trách nhiệm với các thế hệ cha ông, bà Niếu cùng CLB đang góp phần gìn giữ và phát huy những điệu hò biển quê nhà cho các thế hệ mai sau.