.

Cây nêu làng biển

Thứ Năm, 11/02/2016, 12:24 [GMT+7]

(QBĐT) - Trong khi tục dựng cây nêu ngày Tết ở nhiều nơi đã dần mai một theo thời gian thì với người làng Lý Hòa xưa – nay là xã Hải Trạch, huyện Bố Trạch vẫn giữ được tập tục này. Với họ, cây nêu không những là biểu tượng thiêng liêng để tránh những điều xui xẻo và đón nhận may mắn cho năm mới mà còn thể hiện tinh thần bảo vệ chủ quyền của Tổ quốc.

Sự tích cây nêu

Cây nêu được bày bán trong ngày Tết ở làng Lý Hòa
Cây nêu được bày bán trong ngày Tết ở làng Lý Hòa

Từ xưa, hình ảnh cây nêu ngày Tết trở thành biểu tượng văn hóa độc đáo mang ý nghĩa "tống cựu nghinh tân" của người Việt Nam. Cây nêu là một trong những thứ không thể thiếu mỗi dịp Tết đến xuân về và thường được nhắc trong câu ca: "Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ/ Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh".

Trong cuốn kho tàng truyện cổ tích Việt Nam của nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Đổng Chi (1915 -1984), cây nêu dùng để xua đuổi loài quỷ dữ, không được chiếm đất của con người. Tích kể lại rằng, ngày xưa loài quỷ chiếm toàn bộ đất đai, còn con người chỉ làm thuê và nộp phần lớn lương thực thu hoạch cho quỷ. Mỗi năm, con người còng lưng làm việc nhưng chỉ được hưởng một phần rất nhỏ thành quả lao động, không đủ sống, còn quỷ ngồi không vẫn ăn no đủ đầy. Con người bèn tìm đến Đức Phật để cầu cứu giúp đỡ, từ đó được thừa hưởng những thành quả xứng đáng từ công sức lao động. Sau nhiều lần hỏng ăn, quỷ thu lại đất không cho con người cày cuốc nữa. Phật bàn với con người điều đình với quỷ, xin miếng đất bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn cây tre. Quỷ thấy không thiệt hại gì nên đồng ý. Khi đó Phật dùng phép thuật để bóng chiếc áo cà sa đó che phủ toàn bộ đất đai khiến quỷ mất đất phải chạy ra biển Đông. Bị mất đất sống, quỷ huy động quân đi cướp lại nhưng đều thất bại và được Phật cho phép một năm được vài ba ngày vào đất liền. Do đó, hàng năm, cứ vào dịp Tết Nguyên đán là những ngày quỷ vào thăm đất liền, người ta theo tục cũ trồng cây nêu để quỷ không bén mảng đến chỗ người cư ngụ.

Ngày nay, theo quan điểm của nhiều nhà nghiên cứu thì cây nêu là để cầu may mắn, bỏ qua những muộn phiền trong cuộc sống, hòa mình với thiên nhiên đất trời. Còn với người dân làng biển Lý Hòa, cây nêu ngày Tết không những là biểu tượng thiêng liêng để tránh những điều xui xẻo và đón nhận may mắn cho năm mới mà còn thể hiện tinh thần bảo vệ chủ quyền biển đảo của Tổ quốc. Trong lịch sử mấy trăm năm lập làng, tục dựng cây nêu ngày Tết được truyền qua nhiều thế hệ và được giữ gìn cho đến tận ngày nay. Cụ Lê Xuân Cường, 75 tuổi, một trong những bậc trưởng bối ở làng Lý Hòa cho biết, người Lý Hòa chủ yếu làm nghề buôn bán và đi biển. Người làng tin rằng, cây nêu mang lại may mắn cho họ trong năm mới và là thứ không thể thiếu trong ngày Tết. Ngày xưa, dân chài đi biển vẫn thường cắm nêu trong những chuyến biển đầu năm, cây nêu là biểu tượng để cầu cho trời yên biển lặng và cũng để đánh dấu chủ quyền đánh bắt ở các ngư trường truyền thống do cha ông để lại. Bởi vậy, ngọn nêu của người Lý Hòa khi nào cũng phải hướng về phía biển Đông.

Lễ thượng nêu

Phong tục dựng cây nêu ngày Tết từ xa xưa đã trở thành một nét văn hóa truyền thống của người Việt, tạo nên hương vị ngày Tết. Tuy nhiên, theo dòng thời gian cùng với sự phát triển của xã hội dần dần vắng bóng cây nêu vì đất hẹp, nhà chật và vì con người bận lo toan với nhịp sống hiện đại...Nhưng với người làng Lý Hòa thì truyền thống này vẫn được giữ mãi cho đến ngày nay. Cứ mỗi dịp Tết về, sau ngày 25 tháng chạp âm lịch, hơn 2.000 hộ dân ở làng Lý Hòa dù bận bịu đến đâu cũng cố gắng tìm cho bằng được một cây tre thật ưng ý để dựng nêu. Cụ Lê Xuân Cường cho hay, thân cây tre phải được tỉa tót sạch sẽ, nhẵn bóng. Các mắt trên thân tre phải cứng, đầy đặn, chỉ cần một lỗ kiến hay mối đục là bị loại ngay. Phía ngọn vẫn còn đủ cành lá và hơi cong. Quan trọng nhất là ngọn cây nêu phải luôn chọc thẳng hướng lên trời để cầu mong một năm làm ăn luôn tấn tới. Cây nêu khi dựng lên phải cao hơn nóc nhà vì vậy tùy mỗi gia đình nhà cao hay thấp mà chọn nêu cho hợp lý.

Đình làng Lý Hòa, nơi làm lễ thượng nêu vào trưa 30 Tết hàng năm.
Đình làng Lý Hòa, nơi làm lễ thượng nêu vào trưa 30 Tết hàng năm.

Cũng bởi tiêu chuẩn chọn cây nêu được đặt ra rất khắt khe nên giá thành  đội lên rất cao. Ông Hồ Sĩ Trị, 63 tuổi, ở thôn Trung Hòa cho biết, trước Tết, tre được các thương lái lên tận Tuyên Hóa, ra Hà Tĩnh mua về tập kết ngay chợ Lý Hòa, người làng chọn cho nhà mình cây ưng bụng nhất. Trung bình mỗi cây tre có giá từ 300 – 500 ngàn đồng, nhưng có khi cả 10 cây mới chọn được một. (Bởi vậy mới có chuyện, năm trước có thương lái người Thanh Hóa chở vào hai xe ô tô đầy tre để bán nhưng ngặt nỗi, cả ngàn cây đều bị chặt hết ngọn hoặc ngọn cụp xuống nên không ai mua. Thương lái chẳng buồn xếp tre lại, lên xe dong thẳng, bỏ ngổn ngang đầy khu vực chợ, người làng nhặt về làm giàn phơi cá, phơi mực). Khi đã chọn được cây tre ưng ý, người làng đưa về nhà và gác lên mái nhà, tuyệt đối không được để nêu nằm dưới đất để tránh người khác vô ý bước qua. Nếu có người vô tình bước qua cây nêu thì chắc chắn phải hứng chịu cơn giận dữ từ gia chủ.

Ở những vùng quê khác, người dân tiện khi nào thì dựng nêu khi ấy, miễn là trước đêm giao thừa, còn với người Lý Hòa thì khác. Dựng nêu cũng phải làm lễ và theo trình tự trước sau, gọi là lễ thượng nêu. Cụ Lê Xuân Cường cho biết, ngày 30 Tết, đúng 12h trưa, các bậc trưởng bối, trưởng họ cùng người dân tập trung ở đình làng để bắt đầu làm lễ. Khi lễ cúng các vị thành hoàng của làng xong thì mọi người cùng thượng nêu trước cửa đình. Đình làng được dựng hai cây nêu to, đẹp nhất, một bên đông và một bên tây. Sau đó lần lượt làm lễ thượng nêu ở các miếu, đền quanh làng rồi đến nhà thờ tổ của các dòng họ. Cuối cùng ai về nhà nấy và làm lễ thượng nêu ở gia đình mình. Quá trình làm lễ thượng nêu, khi cây hương đã cháy một nửa mới được phép dựng nêu. Cây nêu được chôn dưới một hố đất đã được đào sẵn giữa sân hoặc trước cửa nhà, và theo quan niệm của người làng, khi hạ nêu nếu mắt của thân cây tre càng sát mặt đất thì năm đó chắc chắn ăn nên làm ra. Đặc biệt nhất nếu mắt tre trong mấy ngày Tết mà nảy chồi thì nhà đó sẽ có một năm phát tài. Ngày nay, người làng Lý Hòa khi dựng nêu thường treo cùng cờ Tổ quốc và kèm theo bóng đèn điện. Với những người theo nghề biển họ có thể treo thêm chùm lưỡi câu ở ngọn cây nêu để cầu may mắn luôn đồng hành cùng những chuyến ra khơi, xua tan những thế lực hắc ám đang rình rập ngoài khơi xa.

Cây nêu được dựng vào ngày 30 Tết và đến ngày 7 tháng giêng âm lịch sẽ được người làng làm lễ hạ nêu để bắt bầu cho một năm mới với nhiều mong đợi. Những ngày Tết nguyên đán, nếu ai có dịp về làng, đứng trên cầu Lý Hòa nhìn xuống, cờ đỏ sao vàng tung bay rợp trời giữa một rừng nêu mọc lên san sát sẽ thấy lòng mình rạo rực ấm áp như tiết trời mùa xuân...

Xuân Phú